معرفی
ساده ترین تعریف فیزیک پزشکی عبارت است از کاربرد اصول و روشهای فیزیکی در تشیخص ودرمان بیماری. با توجه به طیف گسترده دانش فیزیک پزشکی این رشته کاربرد وسیعی در آموزش دوره های علوم پایه و بالینی دارد به طوری که به عنوان یکی از مهمترین رشته های علوم پایه پزشکی و زیربنای آموزش بالینی تلقی میگردد.
قدمت رشته فیزیک پزشکی در تاریخ پزشکی بیانگر اصالت و احساس نیاز حرفه پزشکی به آن بوده به طوری که استفاده از ابزارهای ابتدائی با اصول فیزیک ساده در طب قدیم از سنوات بسیار قبل در تشخیص ودرمان بیماری ها مرسوم بوده است. از اواخر قرن نوزدهم با کشف پرتو ایکس و پس از آن با استفاده از سایر تابش ها و پرتوهای یونیزان وغیریونیزان و ابداع و توسعه روش های مختلف تصویربرداری و یا پرتودرمانی، دانش فیزیک پزشکی سهم قابل توجهی در ارتقاء سطح بهداشت و سلامت انسان ها ایفا نموده است.
فیزیک پزشکی امروزه به زیر شاخه های متعددی تقسیم میشود که به طورکلی می توان آنها را به تصویربرداری پزشکی، دزیمتری و حفاظت پرتو، پزشکی هسته ای، امواج فراصوت، پرتودرمانی، رادیوبیولوژی و موضوعات دیگری از قبیل بیومکانیک، بیوالکتریسته، نور و لیزر و.... تقسیم نمود. این موضوعات در دانشگاه های خارج از کشور در گروه های آموزشی متعددی از جمله گروه های آموزشی زیر تدریس میشوند:
فلسفه رشته فیزیک پزشکی :
حفظ سلامت به عنوان یک رکن اساسی، از اهم واجبات بر اساس اعتقادات دینی ما است، تشخیص به موقع بیماری و به کارگیری روش های صحیح و دقیق از اتلاف عمر، انرژی و تحمل رنج و مصائب انسان ها می کاهد. از دیرباز مبانی علم فیزیک و ابزارهای فیزیکی برای تشخیص و درمان به کار گرفته شده اند و جوامع اسلامی و سرزمین های ایرانی پایه گذار و در استفاده از این امکانات پیشقدم بودهاند.
در قرن اخیر علوم تجربی و فناوری در کشورهای غربی توسعه زیادی پیدا کرده است ولی جوامع توسعه نیافته از این پیشرفت ها بهره کمتری داشته اند. در کشور ما نیز ابزار لازم برای تشخیص و درمان از کشورهای پیشرفته وارد شده و مورد استفاده قرار میگیرد، اما عدم آشنائی با مبانی علم فیزیک پزشکی سبب گردیده است که نه تنها تشخیص و درمان بطور موثر با استفاده از این روش ها و ابزارها صورت نگیرد بلکه در بعضی موارد سبب تحمل رنج و مصائب فراوان و تحمیل هزینه های زیاد بدون بهره گردد. بنابراین تریبت کارشناس متخصص رشته فیزیک پزشکی می تواند جامعه را از مزایای این روش ها و امکانات بهره مند و آثار زیانبخش و خسارات اقتصادی آن را کاهش دهد.
اطمینان از کیفیت کارکرد دستگاه ها، ضمانت لازم جهت عدم تکرار آزمایشات پاراکلینیکی و تصویر برداری پزشکی را فراهم میکند، که در غیر این شرایط صدمات ناشی از آن موارد می تواند بر سلامت کارکنان و بیماران اثر سوء گذارد. از طرفی ابزارهای فنی ودستگاه های پیچیده وقتی در اختیار اپراتورهای غیر فنی قرار میگیرند باعث ایجاد خسارت و صدمات زیانبار به افراد جامعه و بیماران میشوند.
محورهای کاربردی فیزیک پزشکی :
رئوس برخی فعالیتهای یک متخصص فیزیک پزشکی در این نقش عبارت است از:
فعالیت های آموزشی :
· سخنرانی های علمی درخصوص موضوعات مربوطه.
· برگزاری کارگاه های آموزشی.
· استفاده از روش های تدریس عملی در آز مایشگاه ها و بخش های درمانی.
فعالیت های پژوهشی :
در این نقش وظیفه اصلی فارغ التحصیلان، اجرا و مشارکت در اجرای پروژه های تحقیقاتی_ بنیادی و کاربردی مرتبط در زمینه های علوم پایه و بالینی می باشد.
عمده ترین فعالیت های دانش آموختگان در این نقش عبارت است از:
· مطالعه، تحقیق، طراحی، ساخت و بهبود سخت افزاری و نرم افزاری دستگاه های تشخیصی درمانی و آزمایشگاهی.
· توسعه و بهبو د تکنیک های تشخیصی ، و د رمانی و آزمایشگاهی
· مطالعه و تحقیق در اصول تئوری و مدلسازی ریاضی تکنیک های مختلف تشخیصی و درمانی.
· مطالعه و تحقیق در امور آثار به کارگیری تکنیک های مختلف روی سایرجانداران با هدف دستیابی به آثار آنها روی انسان.
· عضویت و همکاری با تیم های تحقیقاتی دانشگاهی و ارتباط مستمر با سایر مراکز تحقیقاتی.
· استفاده از روش های پشرفته تحقیق در علوم پزشکی و بهداشت.
فعالیت های خدماتی :
عمده ترین وظایف و فعالیت های دانش آموختگان در این نقش شامل موارد زیر است:
۱- رادیو تراپی (Radiotherapy)
· دزیمتری و حفاظت (دزیمتری دستگاه ها، دزیمتری محیطی و دزیمتری منابع پرتوزا).
· طراحی درمان.
· کنترل کیفی، مشاوره در تهیه دستگاه های جدید ،پایش بخش و پرسنل بطور منظم.
فعالیت های متخصص فیزیک پزشکی در این حوزه عبارت است از:
· مشارکت در انتخاب و به کارگیری بهترین روش درمانی ممکن برای بیمار با توجه به فناوری موجود، نوع بیماری و مهارت پرسنل بخش.
· اجرای برنامه اطمینان (Quality Assurance) کیفی برای تمام روش های درمانی، روش های لوکالیزاسیون و تجهیزات کامپیوتری.
· اجرای برنامه هایی برای اطمینان از دریافت دز تجویز شده توسط بیمار و توزیع دز با صحت قابل قبول.
· کالیبراسیون دستگاه های مولد اشعه و چشمه ها و نگهداری تمام اطلاعات ضروری جهت استفاده مناسب از آنها.
· اندازه گیری و آنالیز تشعشع خروجی (Out Put) از تجهیزات درمانی.
· محاسبه توزیع های دز و تنظیمات تجهیزات برای درمان بیماران و محاسبه زمان درمان.
· ارزیابی صحت پارامترهای دستگاه و تنظیمات مورد نیاز بیمار و تصحیح انتقال پارا متر بین سیمولاتور ،طرح درمان و تجهیزات درمانی و بازنگری چارت بیمار در صورت نیاز.
· طراحی و ساخت وسایل کمک درمانی، جبران کننده ها، سیستم های ثابت کننده بیمار، بلوک های ساخته شده سفارشی و وسایل مرتبط.
· جمع آوری و نگهداری اطلاعات طرح های درمانی و انجام کنترل های دوره ای روی سوابق درمان.
· طراحی نقشه درمانی بیمار بر اساس درخواست انکولوژیست پرتوی و انتخاب نقشه درمانی مناسب با مشورت وی.
· کمک به انکولوژیست در انجام آنالیز آماری برای ارزیابی کارایی درمان.
· نظارت بر آماده سازی چشمه و محل آن حین براکی تراپی و نگهداری دائم فهرست چشمه های آن.
· تعیین موقعیت، قدرت و طول زمان قرار دادن چشمه تشعشع برای بیماران براکی تراپی.
· اندازه گیری میزان تشعشع اطراف بیماران براکی تراپی.
· محاسبه مسیرهای متعدد اشعه و تهیه تصویری از توزیع دز جذبی.
۲- رادیولوژی تشخیصی ( Diagnostic Radiology)
· دزیمتری و حفاظت
· کنترل کیفی
· فیزیک بالینگر
این حوزه شامل تکنیک های مختلف تصویربرداری تشخیصی با کمک دستگاه های رادیولوژی معمولی، رادیولوژی دیجیتال، توموگرافی، CT scan، سونوگرافی و MRI است.
فعالیت های متخصص فیزیک پزشکی در این حوزه عبارتند از:
· تنظیم مناسب دستگاه ها.
· اجرای کنترل کیفی و بررسی عملکرد دستگاه های مورد استفاده در تصویربرداری.
· انجام کنترل کیفی تصویر.
· ارزیابی تکنیک های بهینه سازی تصویر و نظارت بر اجرای آن.
· نظارت و انتخاب صحیح پارامترهای تصویربرداری کارکنان و مشارکت در طراحی دستورالعمل های جدید.
· ارائه مشورت به پزشک جهت انتخاب بهترین تکنیک تصویربرداری متناسب با وضع بیمار و تشخیص اولیه.
· کالیبراسیون دستگاه های مورد استفاده در تصویربرداری، اجرای برنامه های دزیمتری بیماران و کارکنان در ارتباط با دستگاه های تصویربرداری.
۳ - پزشکی هسته ای ( Nuclear Medicine)
· کنترل کیفی
· فیزیک بالینگر: این حوزه شامل تکنیک های مختلف استفاده از رادیونوکلئیدها جهت تصویر آناتومیک، بررسی عملکرد فیزیولوژیک و یا درمان بیماری ها میباشد و از دستگاه هایی نظیر دوربین گاما، اسکنر خطی، PET ، SPECTاستفاده میشود.
فعالیت های متخصص فیزیک پزشکی در این حوزه عبارت است از:
· اجرای کنترل کیفی و بررسی عملکرد دستگاه های مورد استفاده در پزشکی هسته ای.
· تنظیم و کالیبراسیون دستگاه ها.
· کنترل کیفی رادیوداروها.
· مشارکت در اجرای بهینه روش های کمی و کیفی تصویربرداری.
· مشارکت در اجرای تکنیک های تشخیصی و درمانی با رادیونوکلئیدها.
· نظارت بر اندازه گیری اکتیویته و یا اکتیویته ویژه رادیوداروها و تجویز مقدار مناسب رادیودارو با توجه به دز تجویز شده.
· نظارت بر نحوه دفع پسماندهای رادیواکتیو و ارائه توصیه های لازم.
· نظارت و تهیه دائم فهرست رادیو ایزوتوپها و صورت وضعیت آنها.
· اجرای پروتکل های ایمنی جهت موارد اضطراری، نشت مواد رادیواکتیو یا آلوده شدن افراد به رادیوایزوتوپها.
· ارائه مشورت به متخصصین جهت انتخاب بهترین روش تشخیصی یا درمانی.
· طراحی، ساخت یا سفارش ساخت حفاظ های مناسب برای پرسنل، بیماران و همراهان بیمار.
· تهیه دستورالعمل برای نحوه حمل ونقل مواد رادیواکتیو، تجویز و دفع آنها جهت جلوگیری از نشت مواد رادیواکتیو و آلودگی محیط و انسانها و نظارت بر اجرای صحیح آنها.
· انتخاب و انجام دزیمتری محیطی مناسب جهت آگاهی به موقع از نشت مواد رادیواکتیو.
۴- فیزیک بهداشت Medical Health Physics))
فیزیک بهداشت شامل بررسی آثارسوء پرتوهای یونساز، اصول حفاظت در برابر پرتوها، تدوین آئیننامه های اجرائی جهت اجرای قوانین بهداشتی، حفاظتی و اعمال توصیه های آژانس ها و سازمان ها، کمیته ها و کمیسیون های بین المللی، ملی و محلی است. مسئولیت تمام منابعی که تشعشعات مضر دارند و اطمینان از اینکه بیماران، عموم مردم و پرتوکاران از پرتوگیری غیرضروری محافظت شوند بر عهده مسئول فیزیک بهداشت با تحصیلات فیزیک پزشکی است.
فعالیت های متخصص فیزیک پزشکی دراین حوزه عبارت است از:
· نظارت بر استفاده ایمن از پرتوهای یونیزان در تشخیص و درمان پزشکی.
· توسعه و تجویز برنامه ایمنی تشعشع مطابق با مقررات آژانس ها، کمیسیون ها و تمامی ارگان های مسئول بین المللی، ملی و محلی.
· شرکت در کمیته های حفاظت در برابر تشعشع یا سایر کمیته های مرتبط در صورت نیاز.
· تجویز برنامه پایش فردی تشعشع برای کارکنان و نظارت بر نحوه انجام آن.
· طراحی و محاسبه حفاظ مورد نیاز برای :
اتاق های درمان جدید یا بازسازی شده
محفظه چشمه رادیو اکتیو
وسایل حمل چشمه رادیو اکتیو
اتاق های بیماران براکی تراپی
حفاظت از ارگان های حیاتی بیمار
· محاسبه، طراحی، ساخت یا سفارش ساخت و نظارت بر استفاده از حفاظ های مورد نیاز برای اتاق های بخش، بیماران و پرسنل.
· دریافت، اعلام و نظارت بررعایت قوانین حفاظتی برای پرسنل، بیمار و همراهان او.
· تجویز برنامه پایش پرتوکاران تشعشع و نظارت برنحوه اجرای آن.
· ابلاغ استانداردها و مقررات بهداشتی، حفاظتی و نظارت و حصول اطمینان از رعایت آنها توسط بیماران و کارکنان.
· انتخاب بهترین روش دزیمتری پرسنلی و اعمال نظارت بر حسن استفاده از آن.
· نظارت بر انتخاب دستگاه ها و تکنیک های مناسب در تشخیص و درمان با پرتوهای یونساز از دیدگاه کاهش پرتوگیری تمامی افراد اعم از بیمار، همراهان بیمار، کارکنان بیمارستان و عموم.
· بازرسی و نظارت بر اجرای قانون حفاظت در برابر اشعه و مقررات، دستورالعمل ها و توصیه های مربوطه در حوزه فعالیت خود.
· تعیین محدوده منطقه کنترل شده.
· جمع آوری، ثبت و نگهداری سوابق پزشکی و پرتوگیری پرتوکاران و بیماران.
· پیش بینی و انتخاب تجهیزات ایمنی حفاظت در برابر اشعه، دزیمتری های فردی و آشکارسازهای مورد نیاز.
· بازرسی و کنترل مستمر منابع پرتو و محیط کار در منطقه کنترل شده و نواحی اطراف آن با استفاده از روش ها و تجهیزات مناسب و جلوگیری از ادامه کار با منبع پرتو در صورت مشاهده هرگونه نقص که احتمال پرتوگیری غیرضروری را همراه داشته باشد.
· ثبت گزارش و نتایج بازرسی و نحوه رعایت توصیه های ایمنی و ارائه آن به واحدقانونی در صورت لزوم.
· تفسیر نتایج اندازه گیری ها و برنامه ریزی به منظور کاهش پرتو گیری به حداقل ممکن و قابل اجرا.
· تهیه دستورالعمل های فوریت ها در مواقع بروز سانحه.
· تهیه و نصب علائم هشداردهنده و توصیه های ویژه حفاظت در برابر اشعه در محل های مناسب.
· آموزش مستمر نکات حفاظت در برابر اشعه به کارکنان به ویژه پرتوکاران.
· جلوگیری از ورود افرادی که فاقد تجهیزات دزیمتری فردی هستند به منطقه کنترل شده (باستثنای بیماران) در مراکز پرتوپزشکی.
اهداف و لزوم تشکیل رشته فیزیک پزشکی :
مقطع کارشناسی ارشد فیزیک پزشکی، رشتهای از علوم طبیعی با گرایش فنی است که طی آن دانشجو در یک دوره آموزشی تئوری وعملی با گرایشهای مختلف این رشته و کاربرد آنها در بخشهای تشخیصی و درمانی آشنا شده و با آخرین اصول علمی و روشهای رایج در این علم به ارائه خدمات آموزشی و پژو هشی و خدمات درمانی می پردازد. رسالت این مقطع، آموزش و ارتقائ علوم وابسته به فیزیک پزشکی، ایجاد توانائی در فارغ التحصیلان به منظور کسب علوم و فراگیری دانش فیزیک پزشکی بطور مستقل و گسترش علم و توانائی آنها جهت ارائه خدمات کاربردی در بخشهای تشخیصی و درمانی و پذیرش مسئولیت آزمایشگاهها و کارگاهها ی عملی مربوط به این رشته است.
رسالت برنامه های آموزشی :
با توجه به وابستگی روز افزون علم پزشکی به فناوریهای نوین از دانش آموختگان فیزیک پزشکی انتظار میرود با رعایت بهترین استانداردها و اجرای دستورالعمل های ایمنی، مبتنی برآخرین تحقیقات و دستاوردهای علمی بین المللی منشاء خدمات موثری باشند وبتوانند:
· به عنوان عضوی از گروه های مراقبت، تشخیص و درمان پزشکی درشرایط و موقعیت های مختلف (بویژه در بخش های پرتودرمانی، پرتوشناسی و پزشکی هسته ای) با ارائه خدمات مفید و اثربخش به رفع نیازهای بیماران بپردازند.
·در فعالیت های آموزشی و پژوهشی مراکز آموزش پزشکی مشارکت فعال و موثر داشته باشند.
· به منظور ارتقاء کیفیت خدمات و سلامت جامعه در بکارگیری صحیح، ایمن و بهینه دستگاه های تشخیصی ودرمانی مشارکت نمایند.
اهداف برنامه های آموزشی :
دانش آموخته دوره کارشناسی ارشد بایستی دارای توانمندی های زیر باشد:
· اصول بیولوژی سلولی و ژنتیک انسانی را توضیح دهد.
· مبانی فیزیولوژی و آناتومی انسان را توضیح دهد.
· اصول فیزیکی و روش های بهره برداری از دستگاه های پرتو پزشکی را بیان کند.
· مبانی فیزیکی عیوب دستگاه های پزشکی را توضیح دهد.
· دزیمتری، کالیبراسیون، تنظیم صحیح و کنترل کیفی دستگاه های پرتو پزشکی را اجرا کند.
· در طراحی و ساخت بهینه وسایل حفاظتی و کمک تشخیصی و درمانی در بخش های پرتو پزشکی مشارکت نماید.
· آثار بیولوژیک پرتوها و راه های حفاظت در برابر خطرات ناشی از آن را شرح دهد.
· در آموزش دروس نظری و عملی در دوره های کاردانی و کارشناسی و آموزش عملی در دوره های تخصصی و تحصیلات تکمیلی و آموزش های کوتاه مدت مشارکت نماید.
· در طراحی صحیح درمان مشارکت و بر اجرای آن نظارت داشته باشد.
· مشارکت در اجرای پروژه های تحقیقاتی فیزیک پزشکی.
· مشارکت در انتخاب و بکارگیری روش های بهینه تشخیصی و درمانی پزشکی در بخش های مرتبط.
· مشارکت در آزمون های پذیرش دستگاه های پرتو پزشکی.
· بازرسی، کنترل و نظارت کامل بر اجرا و رعایت مقررات حفاظت پرتو در بخش های پرتو پزشکی.
